O FILMIE „KSIĘŻYC TO ŻYD” MICHAŁA TKACZYŃSKIEGO
„Księżyc to Żyd, Szopen to Żyd, ta poduszka to Żyd” nuci Marcin Świetlicki w utworze, z którego Michał Tkaczyński zaczerpnął tytuł swojego dokumentu.
Paweł Bramson, bohater omawianego filmu, gdyby swego czasu słowa poety traktował dosłownie, prawdopodobnie bez wahania rozprułby poduszkę, zniszczył nagrania utworów kompozytora, a na księżyc posłał potężny ładunek wybuchowy. W czasach, gdy był kibolem warszawskiej Legii, nienawidził „Żydów, Murzynów, Cyganów, nawet bezdomnych”, rzeczywistość definiując poprzez kategorię „swoich” (w klubowym szaliku, szalejący na trybunie zwanej „żyletą”) i „obcych” (z pejsami, w jarmułce, czy po prostu o innym kolorze skóry). Do czasu, gdy dowiedział się, że wyzywając Żydów, wyzywa również samego siebie. Papiery, które Ola, żona Pawła, przyniosła z synagogi, nie pozostawiały co do tego cienia wątpliwości. Bramson zdecydował się przyjąć swą nową / starą tożsamość, choć odbywało się to nie bez wahań i wątpliwości. Gdy jednak widz poznaje bohatera, o jego dawnym życiu przypomina tylko przywieszony do kluczy breloczek Legii i nalepka z herbem klubu na szafce w synagodze. „Najbardziej brakuje mi chodzenia na stadion”, mówi Paweł. Ale co miałby powiedzieć dawnym kolegom?
Metamorfoza barbarzyńcy w wyciszonego, zadumanego myśliciela to historia nadzwyczaj wyrazista i reżyser bardzo dba, by wszystkie zawarte w niej kontrasty nie umknęły uwadze widza. Fragmenty autentycznych nagrań stadionowych burd, podkręcone jeszcze dynamiczną muzyką, zestawione zostały ze spokojnymi ujęciami przechadzającego się po mieście Pawła. Pulsujący agresją, zamaskowany osiłek opowiadający o krwawych „ustawkach” ustępuje miejsca bohaterowi rozmyślającemu o zawiłościach wiary. Słowo „nienawiść” pojawia się tu kilkakrotnie – jako uczucie bulgoczące w sercu „dawnego” Bramsona, ale również termin, który Paweł pragnie „zupełnie wyeliminować ze słownika swoich dzieci”.
Reżyser „Księżyc to Żyd” historię metamorfozy Pawła potraktował jako rusztowanie, na którym oparł również inne wątki. Dużą część filmu zajmują religijne rytuały, ceremonie i opisy podstawowych zasad wiary. Samo nawrócenie Pawła często schodzi na dalszy plan, ustępując miejsca refleksjom o bardziej ogólnym charakterze. Jak wygląda bycie Żydem w Polsce? Czy wymogi judaizmu da się pogodzić z obowiązkami, które na człowieka nakłada życie codzienne? „Księżyc to Żyd” jest historią jednostki, jej wyborów i rozterek, ale także próbą opisania, jak niektóre wiekowe tradycje i zwyczaje funkcjonują w nowoczesnym świecie.
B.R.